Hatha Yoga Pradipika - Chapter 3

tritiyopadeshah

तॄतीयोपदेशः

tr̥̄tīyopadeśaḥ

third chapter

सशैलवनधात्रीणां यथाधारो.अहिनायकः ।"
सर्वेषां योगतन्त्राणां तथाधारो हि कुण्डली ॥१॥

सुप्ता गुरुप्रसादेन यदा जागर्ति कुण्डली ।"
तदा सर्वाणि पद्मानि भिद्यन्ते ग्रन्थयो.अपि च ॥२॥

प्राणस्य शून्यपदवी तदा राजपथायते ।"
तदा चित्तं निरालम्बं तदा कालस्य वञ्चनम् ॥३॥

सुषुम्णा शून्यपदवी ब्रह्मरन्ध्रः महापथः ।"
श्मशानं शाम्भवी मध्यमार्गश् चेत्य् एकवाचकाः ॥४॥

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन प्रबोधयितुम् ईश्वरीम् ।"
ब्रह्मद्वारमुखे सुप्तां मुद्राभ्यासं समाचरेत् ॥५॥

महामुद्रा महाबन्धो महावेधश् च खेचरी ।"
उड्डीयानं मूलबन्धश् च बन्धो जालन्धराभिधः ॥६॥

करणी विपरीताख्या वज्रोली शक्तिचालनम् ।"
इदं हि मुद्रादशकं जरामरणनाशनम् ॥७॥

आदिनाथोदितं दिव्यम् अष्टैश्वर्यप्रदायकम् ।"
वल्लभं सर्वसिद्धानां दुर्लभं मरुताम् अपि ॥८॥

गोपनीयं प्रयत्नेन यथा रत्नकरण्डकम् ।"
कस्यचिन् नैव वक्तव्यं कुलस्त्रीसुरतं यथा ॥९॥

अथ महामुद्रा"
पादमूलेन वामेन योनिं सम्पीड्य दक्षिणाम् ।"
प्रसारितं पदं कृत्वा कराअभ्यां धारयेद् दृढम् ॥१०॥

कण्ठे बन्धं समारोप्य धारयेद् वायुम् ऊर्ध्वतः ।"
यथा दण्डहतः सर्पो दण्डाकारः प्रजायते ॥११॥

ऋज्वीभूता तथा शक्तिः कुण्डली सहसा भवेत् ।"
तदा सा मरणावस्था जायते द्विपुटाश्रया ॥१२॥

ततः शनैः शनैर् एव रेचयेन् नैव वेगतः ।"
महामुद्रां च तेनैव वदन्ति विबुधोत्तमाः ॥१३॥

इयं खलु महामुद्रा महासिद्धैः प्रदर्शिता ।"
महाक्लेशादयो दोषाः क्षीयन्ते मरणादयः ।"
महामुद्रां च तेनैव वदन्ति विबुधोत्तमाः ॥१४॥

चन्द्राङ्गे तु समभ्यस्य सूर्याङ्गे पुनर् अभ्यसेत् ।"
यावत्तुल्या भवेत् सङ्ख्या ततो मुद्रां विसर्जयेत् ॥१५॥

न हि पथ्यम् अपथ्यं वा रसाः सर्वे.अपि नीरसाः ।"
अपि भुक्तं विषं घोरं पीयूषम् अपि जीर्यति ॥१६॥

क्षयकुष्ठगुदावर्तगुल्माजीर्णपुरोगमाः ।"
तस्य दोषाः क्षयं यान्ति महामुद्रां तु यो.अभ्यसेत् ॥१७॥

कथितेयं महामुद्रा महासिद्धिकरा नृणाम् ।"
गोपनीया प्रयत्नेन न देया यस्य कस्यचित् ॥१८॥

अथ महाबन्धः"
पार्ष्णिं वामस्य पादस्य योनिस्थाने नियोजयेत् ।"
वामोरूपरि संस्थाप्य दक्षिणं चरणं तथा ॥१९॥

पूरयित्वा ततो वायुं हृदये चुबुकं दृढम् ।"
निष्पीड्यं वायुम् आकुञ्च्य मनोमध्ये नियोजयेत् ॥२०॥

धारयित्वा यथाशक्ति रेचयेद् अनिलं शनैः ।"
सव्याङ्गे तु समभ्यस्य दक्षाङ्गे पुनर् अभ्यसेत् ॥२१॥

मतम् अत्र तु केषांचित् कण्ठबन्धं विवर्जयेत् ।"
राजदन्तस्थजिह्वाया बन्धः शस्तो भवेद् इति ॥२२॥

अयं तु सर्वनाडीनाम् ऊर्ध्वं गतिनिरोधकः ।"
अयं खलु महाबन्धो महासिद्धिप्रदायकः ॥२३॥

कालपाशमहाबन्धविमोचनविचक्षणः ।"
त्रिवेणीसङ्गमं धत्ते केदारं प्रापयेन् मनः ॥२४॥

रूपलावण्यसम्पन्ना यथा स्त्री पुरुषं विना ।"
महामुद्रामहाबन्धौ निष्फलौ वेधवर्जितौ ॥२५॥

अथ महावेधः"
महाबन्धस्थितो योगी कृत्वा पूरकम् एकधीः ।"
वायूनां गतिम् आवृत्य निभृतं कण्ठमुद्रया ॥२६॥

समहस्तयुगो भूमौ स्फिचौ सनाडयेच् छनैः ।"
पुटद्वयम् अतिक्रम्य वायुः स्फुरति मध्यगः ॥२७॥

सोमसूर्याग्निसम्बन्धो जायते चामृताय वै ।"
मृतावस्था समुत्पन्ना ततो वायुं विरेचयेत् ॥२८॥

महावेधो.अयम् अभ्यासान् महासिद्धिप्रदायकः ।"
वलीपलितवेपघ्नः सेव्यते साधकोत्तमैः ॥२९॥

एतत् त्रयं महागुह्यं जरामृत्युविनाशनम् ।"
वह्निवृद्धिकरं चैव ह्य् अणिमादिगुणप्रदम् ॥३०॥

अष्टधा क्रियते चैव यामे यामे दिने दिने ।"
पुण्यसंभारसन्धाय पापौघभिदुरं सदा ।"
सम्यक्शिक्षावताम् एवं स्वल्पं प्रथमसाधनम् ॥३१॥

अथ खेचरी"
कपालकुहरे जिह्वा प्रविष्टा विपरीतगा ।"
भ्रुवोर् अन्तर्गता दृष्टिर् मुद्रा भवति खेचरी ॥३२॥

छेदनचालनदोहैः कलां क्रमेणाथ वर्धयेत् तावत् ।"
सा यावद् भ्रूमध्यं स्पृशति तदा खेचरीसिद्धिः ॥३३॥

स्नुहीपत्रनिभं शस्त्रं सुतीक्ष्णं स्निग्धनिर्मलम् ।"
समादाय ततस् तेन रोममात्रं समुच्छिनेत् ॥३४॥

ततः सैन्धवपथ्याभ्यां चूर्णिताभ्यां प्रघर्षयेत् ।"
पुनः सप्तदिने प्राप्ते रोममात्रं समुच्छिनेत् ॥३५॥

एवं क्रमेण षण्मासं नित्यं युक्तः समाचरेत् ।"
षण्मासाद् रसनामूलशिराबन्धः प्रणश्यति ॥३६॥

कलां पराङ्मुखीं कृत्वा त्रिपथे परियोजयेत् ।"
सा भवेत् खेचरी मुद्रा व्योमचक्रं तद् उच्यते ॥३७॥

रसनाम् ऊर्ध्वगां कृत्वा क्षणार्धम् अपि तिष्ठति ।"
विषैर् विमुच्यते योगी व्याधिमृत्युजरादिभिः ॥३८॥

न रोगो मरणं तन्द्रा न निद्रा न क्षुधा तृषा ।"
न च मूर्च्छा भवेत् तस्य यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् ॥३९॥

पीड्यते न स रोगेण लिप्यते न च कर्मणा ।"
बाध्यते न स कालेन यो मुद्रां वेत्ति खेचरीम् ॥४०॥

चित्तं चरति खे यस्माज् जिह्वा चरति खे गता ।"
तेनैषा खेचरी नाम मुद्रा सिद्धैर् निरूपिता ॥४१॥

खेचर्या मुद्रितं येन विवरं लम्बिकोर्ध्वतः ।"
न तस्य क्षरते बिन्दुः कामिन्याः श्लेषितस्य च ॥४२॥

चलितो.अपि यदा बिन्दुः सम्प्राप्तो योनिमण्डलम् ।"
व्रजत्य् ऊर्ध्वं हृतः शक्त्या निबद्धो योनिमुद्रया ॥४३॥

ऊर्ध्वजिह्वः स्थिरो भूत्वा सोमपानं करोति यः ।"
मासार्धेन न सन्देहो मृत्युं जयति योगवित् ॥४४॥

नित्यं सोमकलापूर्णं शरीरं यस्य योगिनः ।"
तक्षकेणापि दष्टस्य विषं तस्य न सर्पति ॥४५॥

इन्धनानि यथा वह्निस् तैलवर्ति च दीपकः ।"
तथा सोमकलापूर्णं देही देहं न मुञ्चति ॥४६॥

गोमांसं भक्षयेन् नित्यं पिबेद् अमरवारुणीम् ।"
कुलीनं तम् अहं मन्ये चेतरे कुलघातकाः ॥४७॥

गोशब्देनोदिता जिह्वा तत् प्रवेशो हि तालुनि ।"
गोमांसभक्षणं तत् तु महापातकनाशनम् ॥४८॥

जिह्वाप्रवेशसम्भूतवह्निनोत्पादितः खलु ।"
चन्द्रात् स्रवति यः सारः सा स्याद् अमरवारुणी ॥४९॥

चुम्बन्ती यदि लम्बिकाग्रम् अनिशं जिह्वारसस्यन्दिनी"
सक्षारा कटुकाम्लदुग्धसदृशी मध्वाज्यतुल्या तथा ।"
व्याधीनां हरणं जरान्तकरणं शस्त्रागमोदीरणं"
तस्य स्याद् अमरत्वम् अष्टगुणितं सिद्धाङ्गनाकर्षणम् ॥५०॥

मूर्ध्नः षोडशपत्रपद्मगलितं प्राणाद् अवाप्तं हठाद्"
ऊर्द्व्हास्यो रसनां नियम्य विवरे शक्तिं परां चिन्तयन् ।"
उत्कल्लोलकलाजलं च विमलं धारामयं यः पिबेन्"
निर्व्याधिः स मृणालकोमलवपुर् योगी चिरं जीवति ॥५१॥

यत् प्रालेयं प्रहितसुषिरं मेरुमूर्धान्तरस्थं"
तस्मिंस् तत्त्वं प्रवदति सुधीस् तन्मुखं निम्नगानाम् ।"
चन्द्रात् सारः स्रवति वपुषस् तेन मृत्युर् नराणां"
तद् बध्नीयात् सुकरणम् अधो नान्यथा कायसिद्धिः ॥५२॥

सुषिरं ज्ञानजनकं पञ्चस्रोतःसमन्वितम् ।"
तिष्ठते खेचरी मुद्रा तस्मिन् शून्ये निरञ्जने ॥५३॥

एकं सृष्टिमयं बीजम् एका मुद्रा च खेचरी ।"
एको देवो निरालम्ब एकावस्था मनोन्मनी ॥५४॥

अथ उड्डीयानबन्धः"
बद्धो येन सुषुम्णायां प्राणस् तूड्डीयते यतः ।"
तस्माद् उड्डीयनाख्यो.अयं योगिभिः समुदाहृतः ॥५५॥

उड्डीनं कुरुते यस्माद् अविश्रान्तं महाखगः ।"
उड्डीयानं तद् एव स्यात् तव बन्धो.अभिधीयते ॥५६॥

उदरे पश्चिमं तानं नाभेर् ऊर्ध्वं च कारयेत् ।"
उड्डीयानो ह्य् असौ बन्धो मृत्युमातङ्गकेसरी ॥५७॥

उड्डीयानं तु सहजं गुरुणा कथितं सदा ।"
अभ्यसेत् सततं यस् तु वृद्धो.अपि तरुणायते ॥५८॥

नाभेर् ऊर्ध्वम् अधश् चापि तानं कुर्यात् प्रयत्नतः ।"
षण्मासम् अभ्यसेन् मृत्युं जयत्य् एव न संशयः ॥५९॥

सर्वेषाम् एव बन्धानां उत्तमो ह्य् उड्डीयानकः ।"
उड्डियाने दृढे बन्धे मुक्तिः स्वाभाविकी भवेत् ॥६०॥

अथ मूलबन्धः"
पार्ष्णिभागेन सम्पीड्य योनिम् आकुञ्चयेद् गुदम् ।"
अपानम् ऊर्ध्वम् आकृष्य मूलबन्धो.अभिधीयते ॥६१॥

अधोगतिम् अपानं वा ऊर्ध्वगं कुरुते बलात् ।"
आकुञ्चनेन तं प्राहुर् मूलबन्धं हि योगिनः ॥६२॥

गुदं पार्ष्ण्या तु सम्पीड्य वायुम् आकुञ्चयेद् बलात् ।"
वारं वारं यथा चोर्ध्वं समायाति समीरणः ॥६३॥

प्राणापानौ नादबिन्दू मूलबन्धेन चैकताम् ।"
गत्वा योगस्य संसिद्धिं यच्छतो नात्र संशयः ॥६४॥

अपानप्राणयोर् ऐक्यं क्षयो मूत्रपुरीषयोः ।"
युवा भवति वृद्धो.अपि सततं मूलबन्धनात् ॥६५॥

अपान ऊर्ध्वगे जाते प्रयाते वह्निमण्डलम् ।"
तदानलशिखा दीर्घा जायते वायुनाहता ॥६६॥

ततो यातो वह्न्यपानौ प्राणम् उष्णस्वरूपकम् ।"
तेनात्यन्तप्रदीप्तस् तु ज्वलनो देहजस् तथा ॥६७॥

तेन कुण्डलिनी सुप्ता सन्तप्ता सम्प्रबुध्यते ।"
दण्डाहता भुजङ्गीव निश्वस्य ऋजुतां व्रजेत् ॥६८॥

बिलं प्रविष्टेव ततो ब्रह्मनाड्यं तरं व्रजेत् ।"
तस्मान् नित्यं मूलबन्धः कर्तव्यो योगिभिः सदा ॥६९॥

अथ जलन्धरबन्धः"
कण्ठम् आकुञ्च्य हृदये स्थापयेच् चिबुकं दृढम् ।"
बन्धो जालन्धराख्यो.अयं जरामृत्युविनाशकः ॥७०॥

बध्नाति हि सिराजालम् अधोगामि नभोजलम् ।"
ततो जालन्धरो बन्धः कण्ठदुःखौघनाशनः ॥७१॥

जालन्धरे कृते बन्धे कण्ठसंकोचलक्षणे ।"
न पीयूषं पतत्य् अग्नौ न च वायुः प्रकुप्यति ॥७२॥

कण्ठसंकोचनेनैव द्वे नाड्यौ स्तम्भयेद् दृढम् ।"
मध्यचक्रम् इदं ज्ञेयं षोडशाधारबन्धनम् ॥७३॥

मूलस्थानं समाकुञ्च्य उड्डियानं तु कारयेत् ।"
इडां च पिङ्गलां बद्ध्वा वाहयेत् पश्चिमे पथि ॥७४॥

अनेनैव विधानेन प्रयाति पवनो लयम् ।"
ततो न जायते मृत्युर् जरारोगादिकं तथा ॥७५॥

बन्धत्रयम् इदं श्रेष्ठं महासिद्धैश् च सेवितम् ।"
सर्वेषां हठतन्त्राणां साधनं योगिनो विदुः ॥७६॥

यत् किंचित् स्रवते चन्द्राद् अमृतं दिव्यरूपिणः ।"
तत् सर्वं ग्रसते सूर्यस् तेन पिण्डो जरायुतः ॥७७॥

अथ विपरीतकरणी मुद्रा"
तत्रास्ति करणं दिव्यं सूर्यस्य मुखवञ्चनम् ।"
गुरूपदेशतो ज्ञेयं न तु शास्त्रार्थकोटिभिः ॥७८॥

ऊर्ध्वनाभेर् अधस् तालोर् ऊर्ध्वं भानुर् अधः शशी ।"
करणी विपरीताखा गुरुवाक्येन लभ्यते ॥७९॥

नित्यम् अभ्यासयुक्तस्य जठराग्निविवर्धनी ।"
आहारो बहुलस् तस्य सम्पाद्यः साधकस्य च ॥८०॥

अल्पाहारो यदि भवेद् अग्निर् दहति तत्क्षणात् ।"
अधःशिराश् चोर्ध्वपादः क्षणं स्यात् प्रथमे दिने ॥८१॥

क्षणाच् च किंचिद् अधिकम् अभ्यसेच् च दिने दिने ।"
वलितं पलितं चैव षण्मासोर्ध्वं न दृश्यते ।"
याममात्रं तु यो नित्यम् अभ्यसेत् स तु कालजित् ॥८२॥

अथ वज्रोली"
स्वेच्छया वर्तमानो.अपि योगोक्तैर् नियमैर् विना ।"
वज्रोलीं यो विजानाति स योगी सिद्धिभाजनम् ॥८३॥

तत्र वस्तुद्वयं वक्ष्ये दुर्लभं यस्य कस्यचित् ।"
क्षीरं चैकं द्वितीयं तु नारी च वशवर्तिनी ॥८४॥

मेहनेन शनैः सम्यग् ऊर्ध्वाकुञ्चनम् अभ्यसेत् ।"
पुरुषो.अप्य् अथवा नारी वज्रोलीसिद्धिम् आप्नुयात् ॥८५॥

यत्नतः शस्तनालेन फूत्कारं वज्रकन्दरे ।"
शनैः शनैः प्रकुर्वीत वायुसंचारकारणात् ॥८६॥

नारीभगे पदद्बिन्दुम् अभ्यासेनोर्ध्वम् आहरेत् ।"
चलितं च निजं बिन्दुम् ऊर्ध्वम् आकृष्य रक्षयेत् ॥८७॥

एवं संरक्षयेद् बिन्दुं जयति योगवित् ।"
मरणं बिन्दुपातेन जीवनं बिन्दुधारणात् ॥८८॥

सुगन्धो योगिनो देहे जायते बिन्दुधारणात् ।"
यावद् बिन्दुः स्थिरो देहे तावत् कालभयं कुतः ॥८९॥

चित्तायत्तं न्ऋणां शुक्रं शुक्रायत्तं च जीवितम् ।"
तस्माच् छुक्रं मनश् चैव रक्षणीयं प्रयत्नतः ॥९०॥

ऋतुमत्या रजो.अप्य् एवं निजं बिन्दुं च रक्षयेत् ।"
मेढ्रेणाकर्षयेद् ऊर्ध्वं सम्यग् अभ्यासयोगवित् ॥९१॥

अथ सहजोलिः"
सहजोलिश् चामरोलिर् वज्रोल्या भेद एकतः ।"
जले सुभस्म निक्षिप्य दग्धगोमयसम्भवम् ॥९२॥

वज्रोलीमैथुनाद् ऊर्ध्वं स्त्रीपुंसोः स्वाङ्गलेपनम् ।"
आसीनयोः सुखेनैव मुक्तव्यापारयोः क्षणात् ॥९३॥

सहजोलिर् इयं प्रोक्ता श्रद्धेया योगिभिः सदा ।"
अयं शुभकरो योगो भोगयुक्तो.अपि मुक्तिदः ॥९४॥

अयं योगः पुण्यवतां धीराणां तत्त्वदर्शिनाम् ।"
निर्मत्सराणां वै सिध्येन् न तु मत्सरशालिनाम् ॥९५॥

अथ अमरोली"
पित्तोल्बणत्वात् प्रथमाम्बुधारां"
विहाय निःसारतयान्त्य् अधाराम् ।"
निषेव्यते शीतलमध्यधारा"
कापालिके खण्डमते.अमरोली ॥९६॥

अमरीं यः पिबेन् नित्यं नस्यं कुर्वन् दिने दिने ।"
वज्रोलीम् अभ्यसेत् सम्यक् सामरोलीति कथ्यते ॥९७॥

अभ्यासान् निःसृतां चान्द्रीं विभूत्या सह मिश्रयेत् ।"
धारयेद् उत्तमाङ्गेषु दिव्यदृष्टिः प्रजायते ॥९८॥

पुंसो बिन्दुं समाकुञ्च्य सम्यग् अभ्यासपाटवात् ।"
यदि नारी रजो रक्षेद् वज्रोल्या सापि योगिनी ॥९९॥

तस्याः किंचिद् रजो नाशं न गच्छति न संशयः ।"
तस्याः शरीरे नादश् च बिन्दुताम् एव गच्छति ॥१००॥

स बिन्दुस् तद् रजश् चैव एकीभूय स्वदेहगौ ।"
वज्रोल्यभ्यासयोगेन सर्वसिद्धिं प्रयच्छतः ॥१०१॥

रक्षेद् आकुञ्चनाद् ऊर्ध्वं या रजः सा हि योगिनी ।"
अतीतानागतं वेत्ति खेचरी च भवेद् ध्रुवम् ॥१०२॥

देहसिद्धिं च लभते वज्रोल्यभ्यासयोगतः ।"
अयं पुण्यकरो योगो भोगे भुक्ते.अपि मुक्तिदः ॥१०३॥

अथ शक्तिचालनम्"
कुटिलाङ्गी कुण्डलिनी भुजङ्गी शक्तिर् ईश्वरी ।"
कुण्डल्य् अरुन्धती चैते शब्दाः पर्यायवाचकाः ॥१०४॥

उद्घाटयेत् कपाटं तु यथा कुंचिकया हठात् ।"
कुण्डलिन्या तथा योगी मोक्षद्वारं विभेदयेत् ॥१०५॥

येन मार्गेण गन्तव्यं ब्रह्मस्थानं निरामयम् ।"
मुखेनाच्छाद्य तद् वारं प्रसुप्ता परमेश्वरी ॥१०६॥

कन्दोर्ध्वे कुण्डली शक्तिः सुप्ता मोक्षाय योगिनाम् ।"
बन्धनाय च मूढानां यस् तां वेत्ति स योगवित् ॥१०७॥

कुण्डली कुटिलाकारा सर्पवत् परिकीर्तिता ।"
सा शक्तिश् चालिता येन स मुक्तो नात्र संशयः ॥१०८॥

गङ्गायमुनयोर् मध्ये बालरण्डां तपस्विनीम् ।"
बलात्कारेण गृह्णीयात् तद् विष्णोः परमं पदम् ॥१०९॥

इडा भगवती गङ्गा पिङ्गला यमुना नदी ।"
इडापिङ्गलयोर् मध्ये बालरण्डा च कुण्डली ॥११०॥

पुच्छे प्रगृह्य भुजङ्गीं सुप्ताम् उद्बोधयेच् च ताम् ।"
निद्रां विहाय सा शक्तिर् ऊर्ध्वम् उत्तिष्ठते हठात् ॥१११॥

अवस्थिता चैव फणावती सा"
प्रातश् च सायं प्रहरार्धमात्रम् ।"
प्रपूर्य सूर्यात् परिधानयुक्त्या"
प्रगृह्य नित्यं परिचालनीया ॥११२॥

ऊर्ध्वं वितस्तिमात्रं तु विस्तारं चतुरङ्गुलम् ।"
मृदुलं धवलं प्रोक्तं वेष्टिताम्बरलक्षणम् ॥११३॥

सति वज्रासने पादौ कराभ्यां धारयेद् दृढम् ।"
गुल्फदेशसमीपे च कन्दं तत्र प्रपीडयेत् ॥११४॥

वज्रासने स्थितो योगी चालयित्वा च कुण्डलीम् ।"
कुर्याद् अनन्तरं भस्त्रां कुण्डलीम् आशु बोधयेत् ॥११५॥

भानोर् आकुञ्चनं कुर्यात् कुण्डलीं चालयेत् ततः ।"
मृत्युवक्त्रगतस्यापि तस्य मृत्युभयं कुतः ॥११६॥

मुहूर्तद्वयपर्यन्तं निर्भयं चालनाद् असौ ।"
ऊर्ध्वम् आकृष्यते किंचित् सुषुम्णायां समुद्गता ॥११७॥

तेन कुण्डलिनी तस्याः सुषुम्णाया मुखं ध्रुवम् ।"
जहाति तस्मात् प्राणो.अयं सुषुम्णां व्रजति स्वतः ॥११८॥

तस्मात् संचालयेन् नित्यं सुखसुप्ताम् अरुन्धतीम् ।"
तस्याः संचालनेनैव योगी रोगैः प्रमुच्यते ॥११९॥

येन संचालिता शक्तिः स योगी सिद्धिभाजनम् ।"
किम् अत्र बहुनोक्तेन कालं जयति लीलया ॥१२०॥

ब्रह्मचर्यरतस्यैव नित्यं हितमिताशिनः ।"
मण्डलाद् दृश्यते सिद्धिः कुण्डल्यभ्यासयोगिनः ॥१२१॥

कुण्डलीं चालयित्वा तु भस्त्रां कुर्याद् विशेषतः ।"
एवम् अभ्यस्यतो नित्यं यमिनो यमभीः कुतः ॥१२२॥

द्वासप्ततिसहस्राणां नाडीनां मलशोधने ।"
कुतः प्रक्षालनोपायः कुण्डल्यभ्यसनाद् ऋते ॥१२३॥

इयं तु मध्यमा नाडी दृढाभ्यासेन योगिनाम् ।"
आसनप्राणसंयाममुद्राभिः सरला भवेत् ॥१२४॥

अभ्यासे तु विनिद्राणां मनो धृत्वा समाधिना ।"
रुद्राणी वा परा मुद्रा भद्रां सिद्धिं प्रयच्छति ॥१२५॥

राजयोगं विना पृथ्वी राजयोगं विना निशा ।"
राजयोगं विना मुद्रा विचित्रापि न शोभते ॥१२६॥

मारुतस्य विधिं सर्वं मनोयुक्तं समभ्यसेत् ।"
इतरत्र न कर्तव्या मनोवृत्तिर् मनीषिणा ॥१२७॥

इति मुद्रा दश प्रोक्ता आदिनाथेन शम्भुना ।"
एकैका तासु यमिनां महासिद्धिप्रदायिनी ॥१२८॥

उपदेशं हि मुद्राणां यो दत्ते साम्प्रदायिकम् ।"
स एव श्रीगुरुः स्वामी साक्षाद् ईश्वर एव सः ॥१२९॥

तस्य वाक्यपरो भूत्वा मुद्राभ्यासे समाहितः ।"
अणिमादिगुणैः सार्धं लभते कालवञ्चनम् ॥१३०॥